صنعت نساجی و پارچه بافی یکی از قدیمی ترین و مهم ترین صنایع ایران است که نقش بزرگی در تاریخ، فرهنگ، هنر و اقتصاد این کشور داشته است. در تاریخچه نساجی، ایرانیان از دیرباز با فنون و تکنیک های مختلف پارچه بافی آشنا بوده و پارچه هایی با کیفیت بالا، طرح های زیبا و رنگ های متنوع تولید می کرده اند. پارچه های ایرانی در بازارهای داخلی و خارجی مورد تقاضا و تحسین بوده و به عنوان یکی از محصولات صادراتی اصلی ایران شناخته می شدند. این صنعت در طول تاریخ در زمان های مختلف شکوفا و رونق یافته و گاهی نیز با چالش ها و مشکلاتی روبرو شده است. در این مقاله، ما به مرور تاریخچه این صنعت از دوران باستان تا کنون می پردازیم و نشان می دهیم که چگونه ایرانیان با خلاقیت و نوآوری، این صنعت را حفظ و توسعه داده اند.
بخش اول: تاریخچه نساجی در دوران باستان
بر طبق یافته های محققان، قدمت بافت پارچه و نساجی کشور ما، به هزاره های قبل از میلاد می رسد، اما نشانه های نساجی و بافت پارچه در دنیا در دوره پارینه سنگی مشاهده شده است. نمونه های قدیمی بسیاری نیز در کاوش های باستان شناسی حاصل شده است. دوک نخ ریسی نخستین ابزاری بود که از آن برای تبدیل الیاف به نخ به کار می رفت. به تدریج این وسیله کامل تر شد و باعث پیشرفت چشمگیری در صنعت نساجی شد. در واقع دوک نخ ریسی، اولین قدم در به وجود آمدن چرخ نخ ریسی و فرایند تولید پارچه بوده است.
کهن ترین مردم دشت نشین ایران در حدود پنج هزار سال پیش، مردم محل سیلک نزدیک کاشان بودند که آثاری از زندگی آن ها در آن جا به دست آمد و چون در همین محل مقداری دوک‌های سنگی و گلی یافت شد گمان می شود که مردم آن زمان با صنعت نساجی آشنایی داشته‌اند. از این رو دوک های حاصل شده از حفاری های در سال های اخیر، نشان دهنده این است که در ایران کهن، کارگاه های نساجی وجود داشته است. باستان شناسان تاکید دارند، عمر این دوک ها، با اولین نشانه های ساکن شدن انسان در فلات ایران همخوانی دارد.
تاریخچه نساجی در دوره تمدن شوش
در زمان های تمدن شوش که به 4500 سال پیش از میلاد می رسد، ظرافت و دقت در پارچه بافی تکامل پیدا کرده است. از سفال های عهد اول، تیغه مسی ایجاد شده است، در واقع تاثیری که املاح مس در پارچه پیچیده شده در آن به جا گذاشته اند، دلیل این ادعاست.
در حال حاضر، تکه هایی از این پارچه در موزه ای به اسم لوور قرار دارد. نوشته های گزنفون نشان می دهد که زیبایی پارچه های بافته شده در دوره مادها، نسبت به قبل بیشتر بوده است تا جایی که زیبایی آن ها، نظر کورش کبیر را جلب کرد تا جایی که او از نزدیکانش خواست تا لباس هایی مثل لباس های مادها بر تن کنند.
تاریخچه نساجی در دوره هخامنشی
بافت پارچه های ابریشمی و پشمی در دوره هخامنشی صورت می گرفته است، به طوری که حاکمان آن دوره، به پوشیدن لباس های زیبا شهرت داشتند. از جمله مواردی که گواه پیشرفت پارچه بافی در دوره هخامنشیان بوده این است که اسکندر با آنکه تعصب یونانی داشت، اما از وقتی که وارد ایران شد تا آخر عمرش از لباس های زربافت ایرانی پوشید. تار پارچه های زر از طلا و نقره بود. پارچه های دیگر پشمی، کتان و مخمل هم در دوره هخامنشیان استفاده زیادی داشته است.
توقف پیشرفت صنعت نساجی
بعد از آنکه دولت هخامنشی منقرض شد، به مدت 500 سال صنایع و هنرهای دیگر، پیشرفت مورد قابل توجهی نداشته اند. یک دلیل این بود که سلیقه یونانی ها در دوره سلوکی ها ورود پیدا کرده بود که نتیجه آن عدم پیشرفت در صنعت پارچه بافی و نساجی بوده است.
تاریخچه نساجی در دوره ساسانیان
نساجی در دوره ساسانیان (224-651 میلادی) دوباره شکوفا شد و پارچه های ایرانی به سراسر جهان صادر می شدند. پارچه های ساسانی با الگوهای گوناگونی همچون حیوانات، پرندگان، گل ها، شکار، جنگ و مذهبی زینت داده می شدند. جنس این پارچه ها از پنبه، کتان، ابریشم و پشم و در رنگ های آبی، قرمز، سیاه و سفید، زرد و سبز بوده است.
پارچه های ساسانی به عنوان یکی از مهم ترین محصولات صادراتی ایران به کشورهای همسایه مانند ترکیه، عراق، سوریه، مصر، هند و چین و همچنین به اروپا و آفریقا فرستاده می شدند. پارچه های ساسانی به خاطر زیبایی و کیفیت بالای خود در بازارهای جهانی مورد تقاضا و تحسین بودند و بعضی از آن ها به عنوان هدایای ارزشمندی بین پادشاهان و سران کشورها مبادله می شدند.
تاریخچه نساجی در دوره اسلامی
در دوره اسلامی، صنعت نساجی و پارچه بافی ایران همچنان رونق داشت و با تاثیرگذاری از فرهنگ و هنر اسلامی، پارچه های جدیدی با طرح های هندسی، نقشه های قرآنی، کلمات عربی و فارسی و نقوش گیاهی و حیوانی تولید می شدند. پارچه های ایرانی در این دوره نیز به عنوان یکی از محصولات صادراتی اصلی ایران به کشورهای اسلامی و غیر اسلامی فرستاده می شدند.
برخی از این پارچه ها در موزه ها و کتابخانه های جهان نگهداری می شوند. مهم ترین پارچه های ایرانی در این دوره عبارتند از پشم، ابریشم، کشمیر، کتان، اطلس و غیره. ایران در این دوره نیز مرکز تولید و توزیع ابریشم بود و از طریق جاده ابریشم، این محصول با ارزش را به کشورهای دیگر می رساند.
بخش دوم: تاریخچه نساجی در دوران معاصر
اولین کارخانه نساجی در ایران در سال 1302در اصفهان و در اراضی هفت دست در کنار رودخانه زاینده رود توسط فضل‌الله خان دهش معروف به عطاءالملک تاسیس شد. از این رو صنعت نساجی و پارچه بافی ایران در دوره معاصر با چالش ها و تغییرات بسیاری روبرو شد. حال از یک طرف، با ورود صنایع نساجی مدرن و ماشین آلات پیشرفته، تولید پارچه های ایرانی با کیفیت بالا و قیمت پایین تر افزایش یافت. از طرف دیگر، با ورود پارچه های خارجی به بازار ایران، رقابت برای صنایع نساجی ایرانی سخت تر شد و برخی از آن ها نتوانستند با این رقابت به کار خود ادامه دهند. بنابراین، صنعت نساجی و پارچه بافی ایران در این دوره با مشکلاتی مانند کاهش تقاضا، کمبود سرمایه، نبود حمایت دولتی، نبود نیروی متخصص و ماهر و نبود بازار مناسب مواجه شد.
با وجود این مشکلات، کارخانجات نساجی فعال در صنعت نساجی و پارچه بافی، ایران هنوز هم جای زیادی برای رشد و توسعه دارد. ایران یکی از مهم ترین تولید کنندگان و مصرف کنندگان پارچه، منسوجات هتلی و لباس در جهان است که دارای منابع غنی از الیاف طبیعی و مصنوعی است. همچنین ایران دارای میراث فرهنگی و هنری بی نظیری در زمینه نساجی و پارچه بافی است. ایران می تواند با استفاده از تکنولوژی های نوین، ارتقاء کیفیت و کمیت تولید، ایجاد نوآوری و خلاقیت، حفظ و احیای پارچه های سنتی و اصیل، توسعه بازارهای داخلی و خارجی و همکاری با کشورهای دیگر، صنعت نساجی و پارچه بافی خود را به یکی از صنایع پرسود تبدیل کند.
تاریخچه نساجی در جهان
نشانه های صنعت نساجی و بافندگی ابتدا در دوره پارینه سنگی دیده شد و پس از آن در دوره نو سنگی آثاری از نسجی و بافندگی در سوئیس دیده شد. پس از آن مصریان از 5500 سال پیش ریسندگی و بافندگی پنبه را آموختند و سپس 3600 سال پیش چینی ها با پرورش کرم ابریشم وارد صنعت نساجی شدند. در نهایت قرن هفدهم دانشمند انگلیسی به نام رابرت هوک پیشنهاد کرد که می‌توان الیاف را مانند کرم ابریشم تولید نمود. پس از آن، یک بافنده انگلیسی به نام لویزشواب توانست الیاف بسیار ظریف شیشه را با عبور شیشه مذاب از منافذ بسیار ریز تولید کند. پس از آن سایر دانشمندان موفق به استخراج سلولز چوب و در نتیجه تولید الیاف شدند.
نتیجه گیری
صنعت نساجی و پارچه بافی یکی از قدیمی ترین و مهم ترین صنایع ایران است که نقش بزرگی در تاریخ، فرهنگ، هنر و اقتصاد این کشور داشته است. ایرانیان از دیرباز با فنون و تکنیک های مختلف پارچه بافی آشنا بوده و پارچه هایی با کیفیت بالا، طرح های زیبا و رنگ های متنوع تولید می کرده اند. پارچه های ایرانی در بازارهای داخلی و خارجی مورد تقاضا و تحسین بوده و به عنوان یکی از محصولات صادراتی اصلی ایران شناخته می شود.